Neden yaşıyoruz? Bu hayattaki amacımız ne? Bizim için gerçekten önemli olan nedir? Pek çok insan bu sorulara ‘mutlu olmak’ yanıtını veriyor. Fakat hayatın büyük bir kısmını ‘mutlu’ olarak geçirmemiz mümkün mü? Eğer mutlu olmayı, ‘iyi hissetmek’, ‘stressiz olmak’, ‘acı duymamak’ olarak tanımlarsak, bu pek de gerçekçi görünmüyor[1]. İnsanlar olarak acıdan, üzüntüden, korkudan, ‘hoşumuza gitmeyen’ duygular ve durumlardan ne kadar kaçınmak istesek de, ‘acı’ insan olma deneyiminin inkar edilemez bir parçası[2]. Kabul ve Kararlılık Terapisi’nin kurucusu Steven Hayes’e göre, insanlar için norm, acı çekmek. Her ne kadar uzak durmaya çalışsak da, bizi üzecek yaşam deneyimlerini yaşamamaya çalışsak da, başımıza gelecekleri ve oluşacak duyguların hepsini kontrol edemiyoruz.
Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi başta fiziksel ihtiyaçlar olmak üzere, güvenlik, sevgi ve aidiyet, saygınlık ihtiyaçları olarak sıralanıyor[3]. En tepede ise kendini gerçekleştirme var. Kendini gerçekleştimeyi değer odaklı olma, anlamlı bir yaşam sürme olarak düşünebiliriz. Maslow’a gore, alt basamaklardaki ihtiyaçlar giderilmeden bir üst basamağın karşılanması mümkün değil. Ancak Psikiyatr Victor Frankl’ın 2. Dünya Savaşı döneminde esir tutulduğu toplama kampından sonra yazdığı ‘İnsanın Anlam Arayışı’ kitabı, bu basamaklar hakkındaki düşüncelerimize karşı çıkar nitelikte[4]. Kampta esir tutulanlar, çoğu zaman soğukta, çok az beslenerek, son derece sağlıksız koşullar içerisinde aylar, yıllar geçiriyor. Dahası ailelerinden haber alamıyor, her gün arkadaşlarının ölümüne şahit oluyorlar. Yaptıkları mesleğin, statülerinin hiçbir önemi kalmıyor. Yani Maslow’un hiyerarşisindeki alt basamakların hiçbiri karşılanmıyor. Frankl’ın gözlemlerine göre, bir amacı olanlar, yaşadıkları acıdan bir anlam çıkaranlar hayatta kalabiliyor.
Az önce bahsettiğim Kabul ve Kararlılık Terapisi perspektifinden buna bakacak olursak, hangi şartta olursak olalım kendimizi gerçekleştirmemizi sağlayan, yaşamımızı anlamlı kılan değerlerimizi seçebiliriz[5]. Bizim bu değerlere dönük yaşamamıza yardım eden de hedeflerdir. Russ Harris’e göre, değerleri kutup yıldızı, hedefleri ise elimizdeki pusula gibi düşünebiliriz. Hedefler, bizi değerlerimiz yönünde ilerleme sağlamamıza yardım ederler, somut bir yol çizerler. Zeynep Selvili Çarmıklı’nın dediği gibi “Hedefler ulaşılabilir, bir listede üstü çizilip yenisi eklenebilir maddeler olabilir. Ancak değerler daha soyut ve yaptıktan sonra biten, tüketilen şeyler değildir.”[1]
Kendi değerlerinizi belirlerken şu soruları sorabilirsiniz: Benim için önemli olan nedir? Ben bu hayatta nasıl bir insan olmak istiyorum? Nasıl biri olarak hatırlanmak istiyorum? Örneğin, kişisel gelişim, dürüstlük, özbakım, bağ kurma, şefkat, adalet, aile, dostluk, yaratıcılık, bunların her biri birer değer olabilir. Hedefler, değerlerimize dönük yaşamada bizi motive eder, bu da harekete geçmemizi sağlar. Değerlerimizle aynı doğrultuda yaşadığımızda acı, üzüntü, zaman zaman korku, endişe daha katlanılır hale gelir. Artık onları yalnızca olumsuz birer deneyim olarak değil, bizi anlamlı bir hayat sürmeye götüren süreçler olarak görürüz[2]. Ayrıca kendimize sormamız gereken bir soru daha var: Kısa vadede beni rahat hissettiren, kaygılandırmayan, korkutmayan yani tüm bu negatif duygulardan alıkoyan davranışlarım, benim değerlerimle paralel yaşamama izin veriyor mu? Yoksa bu deneyimlerden kaçınmak, uzun dönemde benim hedeflerime ulaşmama, değer odaklı yaşamama engel mi oluyor? Eğer durum böyleyse belki siz de bu zor duyguları bir süre için tolere edebilir, değer odaklı yaşadığınızda nasıl bir tatmin hissettiğnizi görerek bir deney yapabilirsiniz. Örneğin, insanlarla bağ içinde olmak sizin değerlerinizden biriyse, hangi davranışlarınız size bu değere yaklaştırıyor, hangileri uzaklaştırıyor? Bazen insanlara güvenmek korkutucu gelebilir. Üzülme riskiniz olabilir. Yakın ilişkiler sorumluluk gerektiriyor ve bu bazen size yorucu gelebilir. Ancak bu deneyimlerden kaçınmak, size, sizin için daha derinde önemli olan, daha anlamlı olan değerinizden, ‘bağ kurmak’tan uzaklaştıracaksa belki bu hoşnutsuzluğa değerdir.
Michelle Skeen aklınıza gelen değerleri bir kağıda not almayı, sonrasında da bu doğrultuda bir yaşam sürdürmek için ne gibi davranışlarda bulunabileceğimizi not etmeyi öneriyor[3]. Dilerseniz siz de, hangi yaptıklarınız yüzünüzü değerlerinize döndürüyor, hangileri bundan alıkoyuyor bir düşünün. İnsanın Anlam Arayışı’nda Dostoyevski’nin şu sözüne yer verilmiş: “Beni korkutan tek şey var: Acılarıma değmemek.”. Eğer bizler değerlerimize yönelik yaşamak adına birtakım sıkıntılara dayanırsak, onları tolere edersek, bu bir miktar zorluk getirse de uzun vadede daha tatmin edici, daha ‘anlamlı’ bir yaşam sürebiliriz.
[1] David Burns, İyi Hissetmek
[2] Zümra Atalay, Mindfulness: Şimdi ve Burada
[3] Alp Karaosmanoğlu, Eyvah! Kötü Bir Şey Olacak
[4] Victor Frankl, İnsanın Anlam Arayışı
[5] Russ Harriss, ACT’ı Kolay Öğrenmek
[6] Zeynep Selvili Çarmıklı, Pembe Fili Düşünme
[7] Mehmet Zihni Sungur
[8] Michelle Skeen, Love Me Don’t Leave Me